Sluiten

Begin

Noodmunten van Woerden

Tijdens de 80 Jarige Oorlog (1568–1648) is de stad Woerden van 8 september 1575 tot 10 september 1576 belegerd geweest door de Spaanse troepen.
Zoals in zo veel belegerde steden ontstond er in Woerden een geldtekort.
De Staten van Holland ondersteunden de belegerde stad, maar voelden er weinig voor om in de actuele oorlogssituatie munten naar de stad te zenden.
Van buitenaf aangevoerde levensmiddelen konden met wissels worden betaald, die bij de Staten van Holland werden verzilverd.
Zij adviseerden de stad om noodmunten te laten maken, waarbij de Staten zich garant stelden.
Ongetwijfeld werd een deel van het noodgeld gebruikt om de soldaten op de stadswallen mee te betalen.

De noodmunten voor Woerden zijn aangemaakt in twee emissies.
De eerste emissie vond plaats tussen 15 september en 19 oktober 1575. Er zijn de volgende waarden aangemaakt:
40 stuivers, 20 stuivers, 10 stuivers, 5 stuivers, 1 stuiver en
½ stuiver
De tweede emissie was in augustus 1576, waarbij de volgende waarden zijn aangemaakt:
5 stuivers, 1 stuiver,
½ stuiver en ¼ stuiver (oortje)
De originele stukken bestaan voor het grootste deel uit lood, vervolgens tin en daarnaast nog wat rest metalen.

Er zijn naast de originele noodmunten veel herinneringsstukken aangemaakt in verschillende metaal soorten met soms een tekst op de keerzijde.
Deze herinneringsstukken zijn in sommige gevallen moeilijk te onderscheiden van de originele stukken. Gehalte onderzoek kan uitsluitsel geven.
Deze stukken krijgen in de literatuur verschillende benamingen zoals, imitatie of 'vals'.
 

 

Eerste emissie

40 stuivers

        

Ronde instempeling waarbinnen het stadswapen van Woerden; gesplitste waardeaanduiding 40 ter weerszijden.
Omschrift: * PRO * ARIS * ET * FOCIS * 1575 *
Keerzijde: blanco
Diameter: 35 x 35 mm
Materiaal: lood/tin
Massa: 26,9 gram
Collectie: KPK 175
→ NNC NO-00175
Literatuur: Polak 1925, nr. 3, Van Gelder 71a


herinneringspenningen / imitaties / namaak / 'vervalsingen'
 


Ronde instempeling waarbinnen het stadswapen van Woerden; gesplitste waardeaanduiding 40 ter weerszijden.
Omschrift: *PRO*ARIS*ET*FOCIS*1575*
Keerzijde: blanco
Diameter: 36 x 37 mm
Materiaal: lood/tin
Massa: 47,6 gram (piedfort?)
Collectie: Fries Museum N12070
Literatuur: Van Gelder 71b


Binnen een parelrand stadswapen tussen waarde 40, daarboven afgekort jaartal 75.
Omschrift: *PRO*ARIS*ET*FOCIS*
Keerzijde: blanco
Materiaal: lood/tin en koper
Massa: 26,93 gram
Veiling: Schulman veiling 16 lot #294 tin
Veiling: Schulman veiling 234 (7-9 november 1960) lot #223 tin (???? waar komt dit gegeven vandaan)
Literatuur: Van Gelder 71c, Mailliet 125.1
Opmerking: deze stukken zijn direct na het beleg, vermoedelijk al in 1576 ter herdenking geslagen. Verg. vG80a


Ronde instempeling waarbinnen het stadswapen van Woerden; gesplitste waardeaanduiding 40 ter weerszijden.
Omschrift: *PRO*ARIS*ET*FOCIS* Boven het wapenschild 75
Keerzijde: blanco
Diameter: .. x .. mm
Materiaal: lood/tin
Massa: ?
Collectie: Rijksmuseum Amsterdam
NG-VG-4-99 (bron email RMA)
Literatuur: Van Gelder 71c


Ronde instempeling waarbinnen het stadswapen van Woerden; gesplitste waardeaanduiding 40 ter weerszijden.
Omschrift: *PRO*ARIS*ET*FOCIS* Boven het wapenschild 75
Keerzijde: blanco
Materiaal: lood/tin
Collectie: KBR Brussel 2F42 / 1

ANNO
1576 DEN
24 AUGUSTUS
OP
BARTHOLOMEUS
DAGH IS DE
STAD WOERDEN
ONTSET GEWORDEN
DOOR DES
HEREN
KRAGT

Ronde instempeling waarbinnen het stadswapen van Woerden; gesplitste waardeaanduiding 40 ter weerszijden.
Omschrift: *PRO*ARIS*ET*FOCIS* Boven het wapenschild 75
Keerzijde op 10 regels: ANNO - 1576 DEN - 24 AUGUSTUS - OP BARTHOLOMEUS - DAGH IS DE -
                                  STAD WOERDEN - ONTSET GEWORDEN - DOOR DES - HEREN - KRAGT
Diameter: 37 x 37 mm
Materiaal: tin
Massa: 30,68 gram
Veiling: Schulman veiling 27 , april 2002, lot #272 uit veiling 8 #315
Literatuur: Van Gelder 71c/d, Mailliet 125.1/2, van Loon I 218/215.1
Opmerking: deze stukken zijn direct na het beleg, vermoedelijk al in 1576 ter herdenking geslagen. Verg. vG80a.
Dit exemplaar uit veiling 8 #315
Collectie Jhr. M.W. Snoeck
 
Ronde instempeling waarbinnen het stadswapen van Woerden; gesplitste waardeaanduiding 40 ter weerszijden.
Omschrift: *PRO*ARIS*ET*FOCIS* Boven het wapenschild 75
Keerzijde op 10 regels: ANNO - 1576 DEN - 24 AUGUSTUS - OP BARTHOLOMEUS - DAGH IS DE -
                                  STAD WOERDEN - ONTSET GEWORDEN - DOOR DES - HEREN - KRAGT
Diameter: 37 x 37 mm
Materiaal: zilver
Massa: 31,8
Collectie: 1925 firma Schulman. Catalogus Joh. W. Stephanik 7017 (lood).
Collectie: 1955 catalogus Schulman 4-10-1934 lot #944 (zilver)
Literatuur: Polak 1925, nr. 1, Mailliet pl 125.2, Brause I. pl. 26.1, Van Loon I pagina 218.1, Van Gelder 71d
 
 
Ronde instempeling waarbinnen het stadswapen van Woerden; gesplitste waardeaanduiding 40 ter weerszijden.
Omschrift: *PRO*ARIS*ET*FOCIS* Boven het wapenschild 75
Keerzijde op 10 regels: ANNO - 1576 DEN - 24 AUGUSTUS - OP BARTHOLOMEUS - DAGH IS DE -
                                  STAD WOERDEN - ONTSET GEWORDEN - DOOR DES - HEREN - KRAGT
Diameter: 37 x 37 mm
Materiaal: zilver
Massa: 31,8
Collectie: Rijksmuseum Amsterdam
NG-VG-4-99A  (bron email RMA)
Literatuur: Literatuur: Polak 1925, nr. 1, Van Gelder 71c


Ronde instempeling waarbinnen het stadswapen van Woerden; gesplitste waardeaanduiding 40 ter weerszijden.
Omschrift: *PRO*ARIS*ET*FOCIS* Boven het wapenschild 75
Keerzijde op 10 regels: ANNO - 1576 DEN - 24 AUGUSTUS - OP BARTHOLOMEUS - DAGH IS DE -
                                  STAD WOERDEN - ONTSET GEWORDEN - DOOR DES - HEREN - KRAGT
Diameter: 37 x 37 mm
Materiaal: koper
Massa: ?
Collectie: Rijksmuseum Amsterdam
NG-VG-4-99A  (bron email RMA)
Literatuur:
Van Gelder 71c


Ronde instempeling waarbinnen het stadswapen van Woerden; gesplitste waardeaanduiding 40 ter weerszijden.
Omschrift: *PRO*ARIS*ET*FOCIS* Boven het wapenschild 75
Keerzijde op 10 regels: ANNO - 1576 DEN - 24 AUGUSTUS - OP BARTHOLOMEUS - DAGH IS DE -
                                  STAD WOERDEN - ONTSET GEWORDEN - DOOR DES - HEREN - KRAGT
Diameter: 37 x 37 mm
Materiaal: koper
Massa: 21,92 gram

Veiling:
Jean Elsen & ses Fils s.a. veiling 149 lot 1935
Literatuur: van Gelder 71c; CNM 2.47.8.

Ronde instempeling waarbinnen het stadswapen van Woerden; gesplitste waardeaanduiding 40 ter weerszijden.
Omschrift: *PRO*ARIS*ET*FOCIS* Boven het wapenschild 75
Keerzijde op 5 regels:
ALST GODT - BEHACHT - BETER BENYT - DAN BEKLACT - 1604
Collectie: KBR Brussel
2F42 / 7
   
  Veiling: J. Schulman 23-11-1936 50,07 gram.
Ref.:    J.Schulman 250,114 lood (50,067 gram) =  veiling 23.11.1936,776
   
   
   


 

 

 

 

20 stuiver                                                                tin 2.47.2

 

 

Rechthoekige plaat.

Vz:      Ronde instempeling waarbinnen het stadswapen; gesplitste waardeaanduiding Z – 0

            ter weerszijden.

            kruis PRO*ARIS*ET*FOCIS verkort jaartal

Kz:      Blanco.

Lit.:     Polak 1925, nr. 4, Van Gelder 1955, nr. 72a, Numismatica Genevensis te Geneve, veiling 7 (nov. 2012), nr. 505.

 

Heritage World Coin Auctions, Dallas Signature Sale 3088  5-6 Nov 2020.

Woerden. City tin Uniface Siege Klippe 20 Stuivers 1575 AU58 NGC, Vanhoudt-481 var. (design), PW-Wo02 var. (same), CNM-2.47.9. 20.39gm. Remarkably well-preserved for the often corroded nature of this tin emergency coinage, the stamp itself cut in incredibly fine style and well-centered on the flan. Perhaps of even finer quality than the example plated by van der Wis and Passon, and certainly among the nicest to have come to auction. The Spanish siege of Woerden under Gilles van Berlaymont lasted a little less than a year between 1575 and 1576, before the army was called to deal with a mutiny in Flanders. Though the Dutch did not long hold the city, the siege was also host to the legendary Wonder van Woerden, when pike from the local river reportedly offered themselves up to the citizens for sustenance.
   
   
   
   
   
   
   
   
   
   
   
   
   
   

 

Voorzijde: stadswapen Enkhuizen
Keerzijde: 162. / I
Afmeting: 19 x 24 mm
Massa: 11,96 gram
Collectie: EnkhD
Vindplaats: Enkhuizen 'de Baan'.



 

Referenties:
- Polak, Ernst (1925) De Woerdense Noodmunten 1575-1576, in : Jaarboek voor Munt- en Penningkunde 12, 1-25
- Pelsdonk, Jan (2021) Doorgelichte numismatiek (4) 1575-1576: een periode van tin in: De Beeldenaar 45-6, 342
- Teylers Museum Haarlem
- P. Mailliet, Catalogue descriptif des Monnaies obsidionales et de nécessité. Bruxelles 1870-73. 2 dln en 2 atlassen               
- A. Brause, Feld-, Noth- und Belagerungsmünzen. Berlin 1896-1903. mit Tafeln.
- G. van Loon, Beschrijving der Nederlandsche Historie-penningen. 's Gravenhage 1723-1731. 4 dln. met afb.
- J. de Vries en J.C. de Jonge, Nederlandsche Gedenkpenningen verklaard. 's Gravenhage 1829 - 1839. 2 dln. met platen.       
- H. Enno van Gelder, De Nederlandse noodmunten van de Tachtigjarige Oorlog
- Jan van der Wis en Tom Passon, Catalogus Van De Nederlandse Munten
- D. Purmer, J.B. Westerhof, Handboek van de Nederlandse Provinciale Muntslag 1573 - 1806 deel 1
 





 

 











Het verbaast mij dat de twee hiervoor genoemde gildepenningen zo’n hoog nummer hebben.
Uit de archieven blijkt dat er in Woerden steeds maar een klein kleermakersgilde is geweest, waarschijnlijk ontstaan rond 1600. Het aantal van 50 penningen lijkt dan toch opmerkelijk.
In 1764 wordt het gilde gecombineerd met een begrafenisbus voor kleermakers. Er zijn dan 10 leden.
Bij de opheffing van de gilden in 1798 zijn er 16 leden en wordt de bus omgevormd tot een zogenaamd „contract van begraave". Dit wordt in 1835 opgeheven. Er zijn dan nog maar 7 leden.
Een conclusie zou kunnen zijn dat het kleermakersgilde in Woerden in de 17de eeuw beduidend groter is geweest dan in de 18de eeuw. In 1629 had Woerden ruim 4000 inwoners en in 1732 waren dit er 3000. Dit zou dus in het gunstigste geval tot een dubbel aantal kleermakers kunnen leiden dan de 10 leden uit 1764. Maar een feit blijft dat het aantal Woerdense kleermakers in de 17e eeuw, in de bloeitijd van het gilde, de 20 niet ver zal hebben overtroffen.
Vanwaar dan die ruim vijftig penningen? Er zijn een aantal hypothesen mogelijk:
a. in 1648 was er een combinatie tussen de kleermakers en de lakenbereiders. Dit zorgde voor een groot aantal leden.
b. In de 17e eeuwse administratie viel Bodegraven onder Woerden. Zo is er een grote uitbreiding van het gilde ontstaan. Bij gebrek aan gegevens over het 17eeuwse Bodegraven is hier helaas niet veel over te zeggen.
c. De penningen werden doorgenummerd en de hogere nummers werden nooit gebruikt of de oude penningen werden bij uittrede uit het gilde niet ingenomen. Dit laatste druist echter in tegen het systeem van genummerde penningen want dan kon men er eenvoudiger de naam op graveren. De gehele redenering is echter onwaarschijnlijk omdat er bij een twintigtal leden weinig reden voor aanmaak van penningen geweest moet zijn. Bij een ledental van 20 à 30 kon men ook zonder penningen wel zien wie er bij bepaalde gelegenheden ontbraken.
d. een andere hypothese is dat de twee bewaarde penningen niets met de Woerdense kleermakers te maken hebben. Van de stad Woerden zullen ze wel zijn, gezien het stadswapen, en het is een open vraag op welke andere groepering in de stad ze dan betrekking zouden kunnen hebben.
e. Als laatste, de meest waarschijnlijke / werkelijke verklaring welke is te vinden in de dissertatie van Chris Teulings.
Men heeft bij de invoering van de penning een verzekerinsgbus gemaakt (waarvoor de penning diende) en toen konden ook niet-ambachtsleden lid worden.
Aanvankelijk enkel gerelateerde personen maar naderhand zelfs daar buiten. Er is sprake van ruim drie generaties.
Drie generaties van circa tien leden, waarvan ook nog eens de vrouwen, huishoudsters en niet-kleermakers ingeschreven zijn in het register, leveren al gauw vijftig tot zeventig namen op, die zeer waarschijnlijk doorlopend genummerd in het ledenbestand zijn ingeschreven.
Deze penningen zijn een mooi voorbeeld van een diachrone nummering. Bij een diachrone nummering werden de nummers van oud leden in de ledenadministratie niet meer toegekend aan nieuwe leden, maar werden nieuwe, hogere nummers uitgegeven.


Hierboven heb ik al geschreven ‘Er waren van Woerden, buiten de kleermakersgildepenning, geen andere gildepenningen bekend.’
Echter, in de collectie van het Woerdens Museum heb ik een penning gevonden van de onderlinge verzekeringsbus van de schippers van Woerden uit 1792.

 

Volgens de deskundige Chris Teulings is dit heel bijzonder en mogen we de penning eigenlijk wel onder de gildepenningen rekenen (als we de kleermakerspenning van Woerden daar ook onder rekenen,
want ook die is eigenlijk een penning van een onderlinge verzekeringsbus).

In het archief kwam ik nog een mooie passage tegen over de rechtspraak binnen de gilden.
Binnen het schippersgilde was het mogelijk dat, als een boete niet binnen 24 uur voldaan was, de bode en de stadsbode het roer van het schip namen om te voorkomen dat het uit zou varen.
Een andere
dwangmaatregel, bij het niet betalen van belasting, was het verwijderen van de voordeur. Deze werd meegenomen en opgeslagen op het stadhuis totdat de achterstallige betaling was voldaan.
Een schitterende vondst van de toenmalige bestuurders. In sommige gevallen zou deze maatregel ook nu wel eens toegepast mogen worden….

Sluiten

Begin