.Ontgrondings of Passagiegelt

Turfsteken (ontgronden) en transport van turf, was in het gewest Holland streng gereguleerd. Bovendien werd op turf belasting (impost) geheven.
Halverwege de achttiende eeuw bedroeg deze belasting 4 stuivers per ton, indien de turf in Holland werd gelost, en 4 stuivers en een duit, als het doorvoer betrof.
Uit enkele van de Groot Placaatboeken van de Staten van Holland, kan min of meer opgemaakt worden hoe de turf-impost werd geheven
en vooral welke maatregelen werden genomen om fraude tegen te gaan.
Voordat de turf per schip mocht worden vervoerd moest de schipper zich melden bij de Collecteur van de Impost (belastinginner).
Nadat zijn naam en woonplaats waren genoteerd, kreeg hij een Teken of Loot.
De Tonsters of Vulders die de turven laadden of losten moesten de hoeveelheid turf controleren en met de penning weer naar de belastinginner gaan.
Het lood werd door hen weer aan de collecteur overhandigd, met opgave van de juiste hoeveelheid turf. E.e.a. volgens de Ordonnantie
Zie mijn publicatie 'Penningen voor het bruine goud' in De Beeldenaar 02-2020.

Totaaloverzicht

+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

Delft

O-01.A

Voorzijde: Stadswapen waarboven DELFT
Keerzijde: Een klimmende leeuw naar links
Jaartal 17 - 50
Ingeslagen N: 2
Diameter: 59 mm. Lood.
Type O-01.A
NNC MA-00907.
Catalogie: Verv.vLoon VI p. 28-29 – Dirks, Rep. III 1143 – Nederl. Jaarboeken (1748) p. 1104 – Navorscher 7 (1857) p. 171d en p. 172.

O-01.B

Voorzijde: Stadswapen waarboven DELFT
Keerzijde: Een klimmende leeuw naar links
Jaartal 17 - 50
Ingeslagen N: 3
Diameter: 59-60 mm. Tin.
Type O-01.B
MPO veiling 44 woensdag 26 november 2014 lot 5630 ingeslagen nummer 3 uit collectie Nico Arkesteijn, nu collectie MvdB.
Referentie: Dirks PR3 = '‘Penningkundig Repertorium, Mededeelingen ter Aanvulling van de Penninggeschiedenis der Nederlanden’ deel 3 #1143)

Geen afbeelding
O-01.C

Tekst in Vervolg op Van Loon deel 6 1861 pagina 29: 'Vz, den klimmenden leeuw tusschen 17-50 N^o. (8),
Kz.:, gekroond wapen en daarboven : DELFT'
Ingeslagen N: 8.
Type O-01.C

Veiling Roos & Engelbert 19-03-1857 , 1750, lot #101

+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

Dordrecht

O-02.A

Voorzijde: tekst ONTGRONDING DORDRECHT
Keerzijde: blanco
Jaartal 17 - 50
Ingeslagen N: 4
Diameter: 78 mm. Lood.
Type O-02.A
NNC MA-00908.
Catalogie: Verv.vLoon VI p. 28-29 – Dirks, Rep. III 1143 – Navorscher VII (1857) p. 170 e en 310 – Nederl. Jaarboeken (1748) p. 1104.


Voorzijde: tekst ONTGRONDING DORDRECHT
Keerzijde: blanco
Ingeslagen N: 13
Diameter: 75 mm. Lood.
Bom veiling 08-10-1883 lot #1402, verblijfplaats onbekend.
 

O-02.B

Omschrijving Rijksmuseum: Eenzijdige loden penning met gat erin.
Voorzijde: staande leeuw tussen jaartal binnen omschrift, boven cijfer N 14.
Keerzijde: blanco.
Jaartal 17 - 50
Ingeslagen N: 14
Diameter: 78 mm, 100,47 gram. Lood.
Type O-02.B
Rijksmuseum inventarisnummer NG-VG-1-2540.

O-02.C

Voorzijde: tekst ONTGRONDING DORDRECHT
Keerzijde: blanco, ingekrast A P - L MV
Jaartal 17 - 50
Ingeslagen N: 15
Diameter: 77 mm. Lood.
Type O-02.C
NNC GP-00492.
Catalogie: cf. verv. v. Loon 434
Referentie: Dirks PR3 = '‘Penningkundig Repertorium, Mededeelingen ter Aanvulling van de Penninggeschiedenis der Nederlanden’ deel 3 #1142)

O-02.D

Voorzijde: tekst ONTGRONDING DORDRECHT
Keerzijde: blanco
Jaartal: - (of volledig weggekrast)
Ingeslagen N: 91
Diameter: 78 mm. Lood.
Type O-02.D
MPO veiling 42 op 21-05-2014 lot 5815, collectie Dord18.
Referentie: Vervolg op Van Loon deel 6 uit 1766, # 433, plaat XXXIX.

Bom veiling 15-12-1856 1750 lot #2127 en z.j. lot #2128, geen verdere details van bekend.
Veiling Roos & Engelbert 19-03-1857 , 1750, lot #100
 

+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

Gorinchem

  
O-03a.A

Vz: Een klimmende leeuw met op het lichaam het wapen van Oranje Nassau. Omschrift; Ontgronding Gorinchem / onderaan ingestempeld nummer.
Kz: blanco
Ingeslagen N: 38
Diameter : 78 mm.
Datering: 1769.
Type O-03a.A
Numis 1035524; Ordonnantie 2 december 1749.
Referentie: Van Loon - Vervolg 6 - 10 (1766 - 1806) # 434, plaat XXXIX

O-03a.B

Vz: Een klimmende leeuw met op het lichaam het wapen van Oranje Nassau. Omschrift; Ontgronding Gorinchem / onderaan ingestempeld nummer.
Kz: blanco
Ingeslagen N: 50
Diameter: 77 mm. Datering 1769. In het schild lijkt wel 80 te staan.
Type O-03a.B
Genoemd in de "Catalogue du Cabinet numismatique de la Fondation Teyler a Harlem, A.O. van Kerkwijk" pagina 122 #433 en 434.
Collectie Teylers Museum Haarlem inventaris nummer TMNK 02142 (N  50).
Collectie Nederland: Musea, Monumenten en Archeologie TMNK-02142

O-03b.C

Vz: Een klimmende leeuw zonder op het lichaam het wapen van Oranje Nassau. Het lijken meer initialen AL (?)
Omschrift; Ontgronding - Gorinchem / onderaan ingestempeld nummer.
Kz: blanco
Ingeslagen N: 96
Diameter : 77 mm. Datering 1769.
Type O-03b.C
Genoemd in de "Catalogue du Cabinet numismatique de la Fondation Teyler a Harlem, A.O. van Kerkwijk" pagina 122 #433 en 434.
Collectie Teylers Museum Haarlem inventaris nummer TMNK 02143 (N  96).
Collectie Nederland: Musea, Monumenten en Archeologie TMNK-02143

O-03b.D

Vz: Een klimmende leeuw zonder op het lichaam het wapen van Oranje Nassau.
Omschrift; Ontgronding - Gorinchem / onderaan ingestempeld nummer.
Kz: blanco
Ingeslagen N: 99
Diameter : 78 mm.
Datering 1769.
Type O-03b.D
MPO veiling 44 woensdag 26 november 2014 lot 5639, cf ordonnantie 2 december 1749, ingeslagen nummer 99.

Opmerking: De ontgrondingspenningen van Gorinchem komen dus voor mèt (a) en zonder (b) op het lichaam van de leeuw het wapen van Oranje Nassau. Omschrift
 

+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

Gouda

O-04.A

Eénzijdig: Staande leeuw met op de borst het wapen van van Oranje Nassau (Schoonhoven?).
Opschrift: ONTGRONDING PASSAGIEGELT / GOUDA
Jaartal : 1748
N: -
Klop: 100
Diameter : 79 mm.
Type O-04.A
Referentie: Van Loon - Vervolg 6 - 10 (1766 - 1806) # 433, plaat XXXIX
Op "GeheugenVanNederland.nl" staat deze penning beschreven als een duit van de Stad Utrecht uit 1767..... Collectie NISA nr 3A2439(?)
Bovenstaand lood is afkomstig uit een scheepswrak wat vergaan is in het laatste kwart van de 18e eeuw op de Zuiderzee en gevonden nabij het huidige Lelystad op kavel E 32 in oostelijk Flevoland.
In het lood is het cijfer 100 geklopt. Dit zal geen betrekking hebben op de omvang van de lading turf, want volgens de tolboeken van de Goudse tol te Haarlem
(één van de weinige sluizen die de turfschipper op weg naar de Zuiderzee mocht passeren), hadden de kleine schepen 500 en de grootste 700 tonnen turf aan boord.
Maar daarmee is nog niet verklaard hoe het loodje in een schip op de Zuiderzee terecht is gekomen.
Het loodje moest immers weer aan de belastingontvanger teruggegeven worden, waarna de schipper de vereiste impost in rekening werd gebracht. (Plackaatboek VII, 1883).

O-04.B

In de collectie van het Rijks Museum bevindt zich onder nummer NG-VG-1-2525 een ontgrondingspenning van Gouda uit 1748 met de volgende omschrijving:
Ontgronding te Gouda, penning bedoeld als bewijs voor turfdragers, -vullers of -tonners om turf in te mogen voeren uit de nieuw ontgronde venen.
Eenzijdige loden penning. Voorzijde: staande leeuw met wapenschild op borst tussen jaartal binnen omschrift. Keerzijde: blanco.
Diameter 7,9 cm. gewicht 104,95 gram
Jaartal 1748. N: -
Type O-04.B
 

Geen afbeelding
O-04.C

Veiling Roos & Engelbert 08-04-1862 lot 729 ex-collectie Jhr. C. A. Rethaan Macaré †, besproken in De Navorscher VII 1857 pagina 170 als nummer 236a.
Jaartal 1748. Type O-04.C
Huidige verblijfplaats onbekend.
 

O-04.D

Collectie Museum Gouda object 56471, klop 10, afmeting 78,5 mm
 

Geen afbeelding
O-04.E

Collectie Museum Gouda object 56565, afmeting 78,4 mm

+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

Rotterdam

O-05.A - W

In de collectie van het Rijks Museum bevinden zich 23 ontgrondingspenningen van Rotterdam uit 1769 met de volgende omschrijving:
Ontgronding te Rotterdam, penning bedoeld als bewijs voor turfdragers, -vullers of -tonners om turf in te mogen voeren uit de nieuw ontgronde venen.
Ontgrondingspenningen Rotterdam
Eénzijdige loden penning met ronde boven- en rechthoekige onderzijde, en gat er in.
Voorzijde: staande leeuw met wapenschild op borst tussen jaartal binnen omschrift.
Keerzijde: blanco.
Afmetingen ongeveer h 7,5 cm × b 7,5 cm × gewicht ± 150 gram
1769. Type O-05.A t.m. W
Inventarisnummers NG-NM-8150- A, B, C, D, E, F, G, H, I, J, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, T, U, V en W

  
O-05.X

Vz: Een klimmende leeuw naar links
Kz: blanco
Jaartal 1769. N: 604.
Diameter: 77 mm.
Type O-05.X
NNC GP-00598.
Referentie: cf. verv. v. Loon 433 = Vervolg 6 (1766) # 433, plaat XXXIX

O-05.Y

Vz: Een klimmende leeuw naar links, op zijn schoft het stadhouderlijk wapenschild
Omschrift "ONTGRONDING - PASSAGIEGELT - ROTTERDAM", onderaan ingestempeld "40", ter weerszijden van de leeuw "17 - 69"
Kz: blanco
Jaartal 1769. N: 40.
Diameter: 76 mm.
Materiaal: ijzer
Type O-05.Y
Rotterdam Museum 58856

O-05.Z

Vz: Een klimmende leeuw naar links, op zijn schoft het stadhouderlijk wapenschild
Omschrift "ROTTERDAM", onderaan ingestempeld "N: 41", ter weerszijden van de leeuw "17 - 50"
Kz: stadswapen Rotterdam
Jaartal 1750.
Diameter: 79 mm.
Materiaal: ijzer
Type O-05.Z
Rotterdam Museum 58857.

Bom veiling 08-11-1858 1769 lot #3512 met als tekst: Welligt vrijdoms-bewijs door de sluizen bij het invoeren der turf van de nieuwe ontgronde veenen.
 

+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

Vlaardingen

O-06.A

Eénzijdige penning, waarschijnlijk geen ontgrondingspenning zoals in de veiling catalogus wordt vermeld, maar een brandspuitpenning.
Wapenschild en banderol met plaatsnaam.
Op de keerzijde lijkt nog wel een 1 geklopt te zijn.
Opmerkelijk dat het N: 1 is opgegoten en niet ingeslagen zoals gebruikelijk bij ontgrondingspenningen.
Materiaal lood
Diameter 71 mm
Type O-06.A
MPO veiling 46 23 mei 2015 lot #6331, nu collectie MvdB.
 

+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

In de collectie van het Rijksmuseum bevindt zich onder inventarisnummer NG-NM-8150-X deze Rotterdamse Ontgrondingspenning = Gildepenning.

Messing penning.
Voorzijde: naar links varend schip boven opschrift: "Gij Moet Schoppe ".
Keerzijde: spade tussen de letters G en S onder cijfer 203.
Diameter 3,6 mm en gewicht 11,84 gram. Datering 1769.
Deze penning komt uit de collectie van M. F. H. Maschhaupt (Amsterdam) en wordt beschreven in Dirks II, pagina 370-371 nr. 25, afgebeeld in Dirks III plaat CXXXVI #9
en in Revue Belge de numismatique et de sigillographie 1874 pagina 67 nummer 196.
Dit is geen ontgrondingspenning, aangezien Rotterdam eerder beschreven ontgrondingspenningen in gebruik had in 1769.
In De Navorscher uit 1859 staat op pagina 70 onder nummer 115 een vraag over deze penning. De determinatie staat in De Navorscher uit 1874 op pagina 14-15.
 

+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

Opmerkingen;
In Schulman veiling 332, wordt als lot 1257 het volgende object aangeboden: ' z.j. ONTGRONDINGSPENNING, HOLLAND.
Gekroond wapen van Holland. Kz. gegraveerd cijfer 6. Tn/Pb 41.3 mm, gegoten. Bijna zeer fraai. '
AK: niet eerder ben ik een penning tegen gekomen met dit opschrift en deze kleine diameter. Navraag heeft helaas geen duidelijkheid opgeleverd.


Ordonnantie
In de Ordonnantie op de kollekte van het regt der Ontgronding, Uitvoer en Doorvaart van den Turf, van 2 December 1749, leest men:
Art. 14: "En om voor te komen alle kwade paraktyken zal niemand, wie hy zy, vermogen eenigen turf, schoon die op de ontgronding of doorvaart aangegeven is,
in schepen, schuiten, karren, wagens, sleden, binnen eenige steden of dorpen, buiten de sluizen hiervoor gemeld, in de Provincie van Holland,
hetzy in het Zuider- of Noorder-Kwartier of Westvriesland, mogen brengen, of zal gehouden wezen, alëer hy denzelven turf lost of doen lossen,
te gaan by den Kollekteur van den voorz. Impost, of by den Sekretaris van de plaats, waar geen Kollekteur zoude mogen zijn, en aldaar te laten opschryven zijn'
regten naam en woonplaats, dewelken hem geven zal een teeken of lood, waarby blyken zal, dat hy zich heeft laten opschryven, & zullen geene Tonsters of Vulders,
zoo wel in de Steden als ten platten Lande in het werk treden om Turf te tonnen, voor en alëer zy het zelve lood of teeken zullen hebben gezien, alles op de boete, enz." -
en in de Ordonnantie op de Konsumtie van den Turf en Kolen van 2 Dec. 1749:
" Art. 6. Item &c.
" en zullen geen tonsters of vulsters in eenig werk mogen treden, om turf te tonnen of vullen, voor en alëer zy hetzelve lood of teeken zullen hebben gezien en ontvangen, enz."
 

Totaaloverzicht

* Gebruikte referentie afkortingen:
NNC = Nationale Numismatische Collectie
Numis = database Numismatisch Informatie Systeem
Verv.vLoon = Vervolg op Van Loon deel 6 1861 pagina 28 en 29
Pelsdonk = J. Pelsdonk 'Pennincxkens van Loode'
TMNK = collectie Teylers Museum Haarlem
Nav. = De Navorscher VII 1857 pagina 170 en 310
Dirks = Dirks, Penningkundig Repertorium, deel III, lemma 1143
Ned. = Nedrlandsche. Jaarboeken (1748) pagina 1104